Xτισμένη στα ερείπια της αρχαίας Μυωνίας, η Αγία Ευθυμία συνεχίζει μία ιστορία που η αρχή της χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Ιστορία που έχει αφήσει όμως τα σημάδια της από κάθε περίοδο και εποχή.
Πρωτοκατοικήθηκε από Πελασγούς ενώ μέχρι και σήμερα σώζεται ένα μεγάλο τμήμα του Πελασγικού Τοίχους.
Όπως αναφέρει και ο Παυσανίας η Μυωνία ήταν Μεσόγειος πόλης της Εσπερίδος Λοκρίδος.
Η Λοκρίδα εκτεινόταν πέρα από τα όρια του νομού Φωκίδος περιλαμβάνοντας τμήματα της σημερινής επαρχίας Ναυπακτίας.
Στην επίσκεψη του το 178 μ.χ. στη Φωκίδα των Οζολών Λοκρών ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην Μυωνία υπήρχε Άλσος και Βωμός των Μηλιχιών Θεών στον οποίο οι κάτοικοι προσέφεραν νυχτερινή θυσία που έπρεπε να καταναλωθεί πριν την ανατολή.
Πάνω από τον οικισμό υπήρχε ναός του Ποσειδώνα και μέσα σε αυτόν, Ιερό.
Tο τείχος της Μυωνίας, όπως και οι περισσότερες οχυρώσεις των Λοκρικών πόλεων χτίστηκε τον 4ο αιώνα π.χ. Ακόμη και σήμερα κάποιος μπορεί να παρακολουθήσει την πορεία του και να βρει καλοδιατηρημένα τμήματα που σώζονται με σημαντικό ύψος κυρίως στην περιοχή του σημερινού νεκροταφείου.
Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι το φθινόπωρο του 426 π.χ. η Μυωνία είχε πειστεί από την Άμφισσα όχι μόνο να δώσει ομήρους τον Σπαρτιάτη αρχηγό Ευρύλοχο που στρατοπέδευσε στους Δελφούς αλλά και να στείλει ενισχύσεις στον στρατό του, ο οποίος πήγαινε να επιτεθεί στη Ναύπακτο. Σύμφωνα με τον ιστορικό η συνεργασία της ήταν σημαντική αφού διαφορετικά η είσοδος στη Λοκρίδα θα ήταν αδύνατη λόγω της στρατηγικής της θέσης.
H διαχρονική πορεία της Μυόνιας είναι συνυφασμένη με τα ιστορικά δρώμενα της γύρω περιοχής. Ή Φωκίδα ήταν Ομοσπονδία 22 πόλεων με έδρα την Άμφισσα. Στα σημαντικότερα γεγονότα της ιστορίας της, περιλαμβάνεται η συμμετοχή των Φωκέων στον Τρωικό πόλεμο με 40 πλοία και οι προσπάθειες ελέγχου του Ιερού των Δελφών. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα σειρά από ιερούς πολέμους. Ένας από αυτούς, το 338 π.χ. έγινε αιτία να καταστραφεί ολοσχερώς από το Βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο. Συμμετείχαν στην απόκρουση της επιδρομής των Γαλατών το 279 π.χ. έγιναν μέλος της Αιτωλικής Συμμαχίας και όταν υποδουλώθηκαν στους Ρωμαίους άρχισε η παρακμή της.
Η αρχαιολογική σκαπάνη, τόσο στη Δυτική Λοκρίδα, όσο και στην Αρχαία Ολυμπία έχει φέρει στο φως ευρήματα που αποδεικνύουν την Πανελλήνια αναγνώριση της Μυωνίας.
Συχνά οι Μύωνες λάμβαναν μέρος στους Πύθειους και τους Ολυμπιακούς Αγώνες και φημίζονταν για τη μυική τους δύναμη.
Ως σήμερα στην περιοχή δεν έχουν γίνει αρχαιολογικές έρευνες. Τα οποία ευρήματα προήλθαν από το τοιχίο χτύπημα της τσάπας ή του άροτρου των γεωργών. Πήλινα αγγεία, ειδώλια, σιδερένια όπλα, εργαλεία, κοσμήματα καθώς επίσης και ένας τάφος αρχαίου πολεμιστή.
Πολλά αντικείμενα πολύτιμα για την αρχαιολογική μελέτη εικάζεται ότι έχουν χαθεί. Και αυτό γιατί κάποιοι αγνοώντας την αρχαιολογική τους αξία αποσιωπούσαν την ανεύρεση τους η τα εξαφάνισαν φοβούμενοι εμπλοκή της Αρχαιολογικής υπηρεσίας.
Το κάστρο παρέμενε ανέπαφο ως το 1580, τότε μεγάλος σεισμός κατέστρεψε πολλές πόλεις της Φωκίδας μαζί και το χωριό που το λέγανε Μυνιά.
Όσοι κάτοικοι γλίτωσαν αποφάσισαν να εγκαταλείψουν το χωριό.
Όπως αναφέρεται στο χρονικό του Γαλαξειδίου από τον Ιερομόναχο Ευθύμιο «επήρασει τα βουνά κλαίοντας και εκεί φανερώθηκε ο Άγιος Ευθύμιος και τους είπε να πηγαίνουσει πίσω και να καθίσουσει και να μη φοβούνται τίποτες και αυτός θα τους διαφεντεύει». Και εκείνη ακούγοντας τα λόγια του γύρισαν και ξανάχτισαν τα πεσμένα σπίτια τους αλλά και τον Ιερό Ναό του Αγίου Ευθυμίου, ο όποιος προϋπήρχε του σεισμού.
Όχι όμως στα παλιά θεμέλια, αλλά σύμφωνα με την παράδοση, μετά από επιθυμία του Αγίου, παράπλευρα του παλιού ναού.
Για την ανοικοδόμηση του χωριού, όπως έγινε και στη μεταγενέστερη θεμελίωση του Ιερού Ναού Γεννήσεως της Θεοτόκου, χρησιμοποιήθηκαν οι πέτρες του τείχους και έτσι σιγά-σιγά το Κάστρο έσβησε.
Άγνωστο πότε χτίστηκε ο πρώτος Ναός του Αγίου Ευθυμίου. Σε εργασίες αναστήλωσης του Περιστηλίου, ήρθε στο φως τμήμα ψηφιδωτού καθώς και μέρος του τοίχου ο οποίος ήταν χτισμένος με πέτρες όμοιες με αυτές του αρχαίου τείχους.
Κείμενο: Ευθύμιος Αγαπητός