Ο σύγχρονος οικισμός της Αγίας Ευθυμίας, χάρη στις επιγραφικές μαρτυρίες, τα ανασκαφικά δεδομένα και τις γραπτές πηγές, ταυτίζεται από τους περισσότερους μελετητές με την πόλη των Οζολών Λοκρών, Μυωνία ή Μυανία.
Ο περιηγητής Παυσανίας την επισκέφτηκε το 2ο αι. π.Χ. και στο βιβλίο του, τα Φωκικά, αναφέρεται στα ιερά της πόλης, στις τοπικές λατρείες και λατρευτικές πρακτικές των κατοίκων της. Στην πόλη υπήρχε άλσος με βωμό των Μειλιχίων θεών, χθόνιων θεοτήτων και το τέμενος του Ποσειδώνα που λατρεύονταν κυρίως ως θεός της γονιμότητας και των πηγών που αναδύονταν από τα έγκατα της γης.
Ο Παυσανίας επίσης αναφέρεται και στην προσφορά «των μυάνων» στο Δία της Ολυμπίας, μια ασπίδα με ζωγραφική διακόσμηση και μπρούντζινη επένδυση, ένα κράνος και κνημίδες, που τα είδε στο θησαυρό των Σικυωνίων κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Ολυμπία.
Η ιστορία του τόπου αναδύεται μέσα από τα ερείπια που διατηρούνται μέχρι σήμερα άλλοτε εύγλωττα άλλοτε αινιγματικά ή έρχονται σταδιακά στο φως μέσα από τις ανασκαφές και τις επιφανειακές έρευνες.
Στα βορειοδυτικά του χωριού, στη θέση Εκατράχη, διατηρείται η οχυρωμένη ακρόπολη που αποτελούσε το κέντρο του αμυντικού συστήματος της πόλης και σήμερα είναι το σημαντικότερο μνημείο της πόλης και μάρτυρας της ιστορίας της. Ο οχυρωματικός περίβολος καλύπτει μια έκταση περίπου 300 Χ 250μ., χτίστηκε τον 4ο αι. π.Χ. κυρίως κατά το ψευδοϊσόδομο τραπεζιόσχημο σύστημα τειχοποιίας και για την ενίσχυση της άμυνάς του συμπληρώθηκε με έντεκα ορθογώνιους πύργους. Την πορεία του τείχους μπορεί κάποιος να παρακολουθήσει και να δει τα καλοδιατηρημένα τμήματά του μέσα στο χωριό. Σε σημαντικό ύψος διατηρείται κυρίως στην περιοχή του νεκροταφείου όπου σώζεται και διπλός πύργος που υποδηλώνει την ύπαρξη της πύλης.
Για την ασφάλεια της ευρύτερης περιοχής γύρω από τον οχυρωμένο οικισμό, είχαν κατασκευαστεί αρκετοί μικρότεροι πύργοι-παρατηρητήρια.
Πτυχές της ιστορίας της Μυωνίας φωτίζονται από τα κτερίσματα των τάφων, τις επιτύμβιες στήλες και τις επιγραφές που μαρτυρούν την ανάπτυξη της πόλης.
Το 1899, κατά τη διάρκεια των εργασιών για τη διάνοιξη δημόσιου δρόμου στην Αγία Ευθυμία, αποκαλύφθηκε ένας σημαντικός νομισματικός «θησαυρός» (σύνολο νομισμάτων) που περιείχε αργυρούς στατήρες Αμφικτυόνων, τα νομίσματα που κυκλοφόρησε η Δελφική Αμφικτυονία στα 336-334 π.Χ.
Επίσης, το 1928 κατά τη διάρκεια των εργασιών για τη διάνοιξη της Ε.Ο. Άμφισσας- Ναυπάκτου, αποκαλύφθηκε τάφος του 6ου αι. π.Χ. που περιείχε ταφή πολεμιστή με την πολεμική εξάρτυσή του όπως το κράνος, τις αιχμές από δόρυ και ακόντιο και τα σιδερένια ξίφη.
Πριν μερικά χρόνια δυστυχώς πραγματοποιήθηκαν λαθρανασκαφές κατά τις οποίες αποκαλύφθηκαν αγγεία, ειδώλια, όπλα και κοσμήματα που φαίνεται ότι προέρχονται τάφους του 5ου αι. π.Χ., χάθηκαν όμως πολλά και σημαντικά στοιχεία για τα νεκροταφεία της πόλης, ικανά να συμβάλουν στην ιστορικά έρευνα της περιοχής.
Α. Τσαρούχα, αρχαιολόγος
Πηγή: odysseus.culture.gr